Қазақ әдебиетінің тарихында елдің ұлттық рухын оятқан тұлғалар аз емес. Солардың ішінде Ілияс Есенберлиннің орны ерекше. ХХ ғасырдың екінші жартысында оның тарихи романдары қазақ халқының ұмыт бола бастаған өткенін көркем тілде қайта тірілтіп, ұлттың тарихи жадын жаңғыртты. Есенберлинді бүгінде зерттеушілер «қазақ тарихи романының атасы» деп бағалайды.
Шығармашылық жолы
Ілияс Есенберлин (1915–1983) Ақмола облысында дүниеге келді. Балалық шағы жетімдік пен жоқшылықта өтті. Бұл оның өмірге деген қайсарлығын, рухани шыдамдылығын қалыптастырды. Ұлы Отан соғысына қатысып, елге жаралы оралды. Соғыстан кейінгі жылдары мәдениет пен әдебиет саласында қызмет етіп, қазақ әдебиетінің дамуына үлес қосты. Алғашқы шығармалары – өлеңдер мен замандас тақырыбындағы романдар. Дегенмен, Есенберлиннің әдебиеттегі ең үлкен жаңалығы – тарихи романдар циклі болды.
«Көшпенділер» – ұлттық тарихи сананың оянуы
1969–1971 жылдары жарық көрген «Көшпенділер» трилогиясы қазақ әдебиетінде жаңа дәуірдің басталғанын көрсетті. Бұл шығармада XV–XIX ғасырлардағы қазақ халқының тағдыры, хандық биліктің қалыптасуы, жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес, ел бірлігі мен тәуелсіздік идеясы басты тақырыпқа айналды. Әдебиеттанушы Рахманқұл Бердібай «Көшпенділерді» «қазақ халқының көркем шежіресі» деп бағалады. Ал Зейнолла Қабдолов оны «ұлттық тарихи зердені қалыптастырған шығарма» деп атап өтті.
«Алтын Орда» – тарихқа терең көзқарас
1980-жылдары жазылған «Алтын Орда» трилогиясы қазақ халқының арғы тегіне, түркі-монғол дәуірінің тарихына үңілді. Жазушы ортағасырлық күрделі саяси процестерді, мемлекеттердің ыдырауы мен жаңа халықтардың қалыптасуын көркем тілмен жеткізді. Бұл шығарма қазақ оқырманына өзінің арғы тарихын түсінуге жол ашты. Кеңестік идеология дәуірінде Есенберлиннің тарихи тақырыпқа баруы – үлкен ерлік еді. Сол кезеңде ұлттық тарихқа қатысты көп дүние айтуға тыйым салынған. Соған қарамастан, жазушы көркем әдебиет арқылы халықтың тәуелсіздікке деген арманын жеткізді. Бұл оның шығармаларына кең қоғамдық резонанс әкелді.
Қорытынды
Ілияс Есенберлин – тек жазушы ғана емес, халықтың тарихи санасын қалыптастырушы, рухани тәуелсіздіктің жаршысы. Оның «Көшпенділері» мен «Алтын Ордасы» – ұлттық әдебиеттің алтын қазынасы. Есенберлин мұрасы – бүгінгі ұрпаққа өткенін ұмытпай, болашағына сеніммен қарауға жол ашатын мәңгілік рухани құндылық.
Экспозициялық көрмемен қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісі Бакбаева Альфия Нұрланқызы