Шығыс Қазақстан облысындағы облыстық тарихи-өлкетану музейі Қазақстандағы ең ірі және археологиялық коллекцияға бай музейлердің бірегейі болып табылады. Археологиялық коллекция С.С. Черников, Ф.Х. Арсланова, А.А. Ткачев, З. Самашев сынды танымал археологтардың зерттеу жұмыстары, сондай-ақ музей қызметкерлері жүргізген археологиялық қазбалар барысында табылған олжалардан құралған. Музей экспозициясына өлкенің көне тарихынан сыр шертетін теңдессіз олжалар қойылған.
Экспозиция өлкенің археологиялық картасынан, өлкеден табылған археологиялық ескерткіштердің түрлері туралы қысқаша мәліметтерден және зерттеулері барлық археологиялық кезеңдерді экспозицияда көрсетуге мүмкіндік берген көрнекті археологтармен таныстырудан басталады.
Палеолиттің ең көрнекті ескерткіші – адамдар мекендеген үңгір. 1950 жылы оны С.С. Черников жетекшілік еткен экспедиция ашқан, ғалымдар бұл ескерткішті ежелгі палеолитке жатқызады. Бұл үңгір Қазақстан аумағындағы ең ежелгі адам мекені болып саналады.
Неолит – адамзат тарихының бір парағы. Бұл кезеңде тасты өңдеудегі еңбек дағдылары біртіндеп, баяу қалыптасты. Ал ол дағдылардың дамуы адамның өмір салтын айтарлықтай өзгертті. Тас өңдеудің жаңа әдістерінен адамдардың тұрақтары, киім үлгілері жақсара түсті. Неолит кезеңінің басты жетістігі – жебелі садақтар, қыш ыдыстар, сондай-ақ балық аулау мен аңшылықты алмастырған адамзат қоғамының негізгі саласы болған егіншілік пен мал шаруашылығы. Музей экспозициясында неолит кезеңі екі қоныстың олжаларымен бейнеленген. Кіші Красноярка ауылы маңынан табылған неолит кезеңінің қонысы б.д.д. ІІІ мыңжылдық деп мерзімделеді. Бұл кезеңнің басты ескерткіші деп Усть-Нарымды атауға болады. Неолит қонысының аумағынан (716 м2) ұзынша пішінді жеңіл тұрғын үй қалдықтары, үлкен шаруашылық шұңқырлар, екі жерлеу орны, көптеген тас және сүйек құралдар, қарапайым сызықпен өрнектелген керамика табылды. Усть-Нарым коллекциясында 16 000-ға жуық құралдар мен жүздеген мың жаңқалар бар, олар тас өңдеу техникасы мен құрал дайындамаларын безендіру әдістерін зерттеуге тамаша материал бола алды.
Біздің өлкеміздегі қола дәуірі – тайпалық жүйенің гүлденуі мен құлдырауының басталған шағы. Қоладан жасалған құралдарды пайдалану ерекше сипатқа ие болған уақыт. Шығыс Қазақстанда қола дәуірі негізінен археологтар қауымдастық ретінде қарастыратын, жергілікті топтар мен жергілікті ерекшеліктер бөлектенетін, шамамен бірдей физикалық-географиялық сәйкестіктегі туыстас тайпалардың даму кезеңімен тұстас андронов мәдениетімен сәйкес келеді. Пішіндердің талғампаздығымен сүйсіндіретін керемет қола бұйымдар – қола найза мен жебе ұштары, қола пышақтар мен қанжарлар, қола балталар, әскери балталар, шот пен қашаулар, қармақтар және т.б. – бұл заттардың барлығы қола дәуіріндле кеңінен пайдаланылған заттар. Керемет геометриялық ою-өрнектері бар қыштан жасалған ыдыстарды алғашқы өнер туындысы деп атауға болады. Құмыра өндірісі – қола дәуірі әйелдерінің негізгі кәсібінің бірі. Тоқу өнерінің дамығанын куәландыратын олжалар да бар. Археологтар қоныстардан көптеген сүйектен жасалған еңбек құралдарын тапты.
Кең даланың жазығында ерте көшпелі қоғамның қалыптасуы әлем тарихындағы маңызды оқиға болып табылады. Көшпелілікке өту тек шаруашылық қызметтің өзгеруі ғана емес, қоғамдық дамудың, тұрмыстың, мәдениеттің және идеологияның нақты көрінісі бар жаңа тарихи дәуірдің басталуы болды. І мыңжылдықта біздің өлкенің кең-байтақ жерлерін көне жазба деректерде скифтер, сақтар, аримаспылар деп аталатын тайпалар мекендеген.
Ерте темір дәуірінің ең ерте кезеңі 1960 жылдары С.С.Черников зерттеген б.д.д. VII-VI ғасырларға жататын Шілікті алтын қорғаны болып табылады. Қорғанның макеті жерлеу ғұрпын сурттейді, ал сол қорғаннан табылған олжалар ежелгі зергер-суретшілердің асқан шеберлігін көрсетеді. Шілікті қорғанынан табылған танымал мүйізі қарағайдай бұғы біздің музейдің эмблемасына айналған.
Бұл кезеңге жататын экспозициясының басым бөлігі Берел қорымының қазбалары туралы материалдармен ұсынылған. Ескерткіш Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының З.Самашевтың жетекшілік еткен ғылыми-зерттеу экспедициясының арқасында дүние жүзіне танымал болды. Археологтар көшпелі зиялылардың жерлеу орындарын және ерте көшпелілер өнеріне тән ерекше үлгіде, скиф-сібір деп аталатын аң стилінде жасалған жоғары көркем бұйымдарды зерттеді. Мұнда қорған ішінде мұздың пайда болуының арқасында киім-кешек, ат әбзелдері, ағаштан жасалған бұйымдар, ер-тоқым, маталар, ағаш ыдыстар, киіз және тері бұйымдары сақталған. Бүгінгі күнге дейін Берел – Қазақстандағы органикалық заттар сақталған жалғыз ескерткіш.
Экспозицияда үлкен тарихи-этнографиялық және көркемдік құндылығы бар үш тас мүсіннен композиция ұсынылған.
Сол залда Шығыс Қазақстанның қолөнер шеберлерінің туындыларымен танысуға болады.
Шығыс Қазақстандық қазақтардың киізден кілем жасау өнері көркемдік шеберліктің айтарлықтай шыңына жетті. Ең көп тараған кілемдер – сырмақ. Экспозицияда қоңыр-ақ түсті сырмақтар, сондай-ақ түрлі-түсті аппликацияланған сырмақтар ұсынылған. Ашық түсті бұл кілем, көк және қызыл атластан тігілген және сары өріммен бекітілген, 20 ғасырдың басында 1868 жылы туған шебер И. Сылдырбаева жасаған.
Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығысы кесте тігудің дәстүрлі аймақтары болып табылады. Қазақтың қолөнерші әйелдері тұрмыстық бұйымдарды – орамалдың, төсек-орынның, жастықтардың, төсек жапқыштардың, шымылдықтардың шеттерін, сондай-ақ әртүрлі киім түрлерін – көйлек, камзол, белдемше, бас киім, көйлек, халаттарды ерекше сүйіспеншілікпен әсемдеген. Бұл заттардың барлығы көрмеге қойылған.
Музейге келушілер Тарбағатай өңірінен шыққан ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ең сирек кездесетін әдемі кестеленген тұскиізді тамашалай алады. Ол түс бөліктерінің үйлесуімен құралған – орталық алаң ашық көк жібектен, жиегі қара мақпалдан жасалған, ою-өрнек симметриялы бір-бірімен өрілген әр түсті бұтақтар мен көп қабатты гүлдері бар жапырақтардан, ою-өрнектен тұрады, ілмектеп тігу мен тегіс бетінің арқасында сурет өте анық.
Көшпелі қазақ тұрмысында халық шеберлері ғасырлар бойы теріні көркем өңдеу дәстүрін терең сақтаған. Былғары бұйымдар өте жеңіл, оңай тасымалданатын, берік және көші-қонға ыңғайлы болғандықтан, өмірдің өзі тері өңдеумен айналысуға мәжбүр еткендей. Әр отбасы тері өңдеумен айналысты. Теріден киім-кешек пен аяқ киім, ат әбзелдері, азық-түлік сақтайтын қаптар, су мен сүтке арналған ыдыстар жасалды. Музей экспонаттарының ішінде: Шыңғыстай болысы, Аршаты ауылынан алынған торсық, ХІХ ғасырдың екінші жартысына жатады.
Былғары белдіктер қазақ киімінің ажырамас бөлігі болып табылады, әсіресе ерлердің аспалары бар «оқшантай» белдіктері әдемілігімен көздің жауын алады. Өлкетану музейінің коллекциясында функционалды және сәндік аспалары бар жеті белдік бар, олардың екеуі витринаға қойылған. Белдіктердің трапеция тәрізді, алмұрт тәрізді ілулі сөмкелері бар. Аспалардың декоры өте қарапайым және қысқа: әр сөмкенің ортасындағы бедерлі өрнек сөмкенің пішінін қайталайды және гүлді ою-өрнекпен толтырылған, геометриялық ирек сызықтар түрінде, ал ұштарына былғары былғары қалдықтарынан шашақ бекітілген.
Қазақтардың көшпелі өмірдің адал серігі жылқыға деген теңдесі жоқ махаббаты баршаға мәлім. Тағы бір айта кететін жайт, жылқыға байланысты кез келген затты жасауда қазақ өзінің таланты мен шеберлігін барынша жұмсаған. Аттың әбзелдері түгел әшекейленген: тұмсық, құйрық жағасы, белдемшелері, ер-тоқымы, үзеңгілері. Үзеңгі белбеу арқылы ер-тұрманға жалғанған, сондай-ақ тізгін, жетек белбеу, ер-тұрман, ауыздық та әшекейлеген. Бұл әбзелдердің барлық элементтері залда көрмеге қойылған.
Шығыс Қазақстанда орманмен көмкерілген аумақтар атап айтарлықтай бар. Сондықтан қазақтарға ағашты пайдалану, оны көркем өңдеу ежелден бері таныс болуы ғажап емес. Жеңіл және төзімді ағаш көптеген тұрмыстық бұйымдарды жасауда таптырмас құрал болды. Ағаштан ер-тұрмандар, қапталдар, киіз үйдің жақтаулары, есіктер, сандықтар, үстелдер, ыдыс-аяқ, төсек-орын, музыкалық аспаптар жасалды.
Музей экспозициясында ағаштан жасалған ыдыс-аяқтар: қымыз құятын үлкен дөңгелек тегештер, ет пен құрт дайындауға арналған әртүрлі көлемдегі ұзынша астаулар, қымыз ішуге арналған тостағандар, сұйық ыдысқа арналған ағаш кеселер: аяқ, шара-аяқ, сапты-аяқ, қайыңның қабығынан ойып жасалған шағын ағаш кеселер – төс таған қойылған.
Пайдалы тұрмыстық бұйымдармен қатар қазақтың ағаш шеберлері ұлттық музыкалық аспаптарды да жасаған. Экспозиция залында ұлттық музыкалық құралдарының ең көне үлгілерінің бірі көрсетілген.
Ермекбайдың қобызы. Ұлан ауданындағы Екатериновка ауылы маңындағы үңгірден көне қобыз табылды. Байырғы тұрғындар арасында бұл революциядан кейін жоғалып кеткен жергілікті бақсыға тиесілі деген нұсқа болған, өйткені бұл дамушы интеллигенция мен бақсылық арасындағы белсенді күрес уақыттары болды. Осы ауылдың тұрғыны М.Рахымжанова өзі 45 жылдан астам сақтап келген дәстүрлі бақсы қылқобызының ең құнды нұсқасын облыстық тарихи-өлкетану музейіне тарту етті.
Шығыс Қазақстанда сүйек пен мүйізден ою ою өнерінің кең тарағанын музей экспозициясына қойылған бұйымдар топтамасынан аңғаруға болады. Әсіресе, Катонқарағай өңіріндегі Ново-Березовка және Катон-Қарағай ауылдарынан әкелінген ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы екі кереует ерекше қызығушылық тудырады. Оларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес, бұл бір шебер Назаров Темірғалидың туындылары екені белгілі болды. Музейге Ново-Березовка ауылынан руы керей Қ.Жәкенов тапсырған, ол атасына тиесілі болса, ол өз кезегінде 1879 жылы туған әкесі Мәметеков Жақтаннан мұраға қалған. Төсек ағаш, аласа, ойыс төсек, жиналмалы, көшіп-қонуға ыңғайлы. Алдыңғы жағы толығымен күрделі гүлдік өрнегі бар он төрт ірі сүйек трапеция тәрізді тақталармен қапталған. Композицияның негізгі элементі – қызғалдақ гүлі, фонды көк түске бояу арқылы ерекшеленеді.
Облыстық тарихи-өлкетану музейінің экспозициясында ХІХ ғасырдың соңындағы 17 жұп сырғалар қойылған. Коллекцияда шығыс қазақстандық зергерлік шеберліктің нағыз жауһары саналатын бір сырға бар. Ол пирамида түрінде жасалған, екі бекітілген үшбұрыштан тұрады, олардың әрқайсысы жартылай асыл тастардың төрт ендірмесімен безендірілген. Үшбұрыштардың төменгі жиектеріне шынжырлардағы түрлі-түсті қырлы шыныдан жасалған дөңгелек ендірмелері және белбеудегі 66 көгілдір кірістірулері бар он үш салпыншақ бекітілген. Сырға ұзындығы – 16,5 см, салмағы – 66 г. Мұндай сырғалар бас киімнің астындағы шашқа тағылған, бұл тұмарша Шымқұра ауылының (Ұлан ауданы) тұрғыны З.Иманбаеваның музейге тартуы. Мұнда келушілер тағы бір ерекше олжаны көре алады.
Экспозицияда ертеде жасалған ер-тоқымдар назарға ұсынылған. Мамандардың айтуы бойынша: «ертоқымдарың арасындағы ең әдемісі найман ер-тоқымы». Шығыс Қазақстанға тән үлгідегі ер-тоқымдардың айрықша белгілері – ер-тоқымның алдыңғы және артқы маңдайшалары күміс айылбаспен, әр түрлі түстегі және көлемдегі тастармен көмкерілеген, бұғы бейнесіндегі фигуралармен, гүлді өрнектер түріндегі бейнелермен әсемделген.
Көрме материалдары табиғатпен біртұтас өмір сүре білген өлкенің көшпелі қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа қоршаған дүниені таңқаларлық нәзік қабылдауы қалыптасқанына, оның өзіндік халық өнерінде көрініс тапқанына көз жеткізеді. Экспозиция келушілерге әртүрлі және жарқын, көңілді және таңқаларлық мейірімді, ежелгі мәдениеттердің бейнелері мен көркемдік дәстүрлерін жеткізеді.
